OIHANA JAUREGI; ELHUYAR FUNDAZIOA: Kaixo Jose Ignacio! Eskerrik asko gurekin izateagatik. Ez dakit gogoan izango duzun halako ikusmina izan duen beste iragarpen zientifikorik, CERN-en iragarpenaz ari naiz, Higgs bosoiarekin bat datorren partikularen aurkikuntzaz.

 

J. I. LATORRE; BARTZELONAKO UNIBERTSITATEA: Ni oso pozik nago. Bizi garen mundu honetan badirudi zientziak ez duela inolako rolik, eta alderantziz da. Jendeak pasioz bizi ditu giza jakintzaren oinarrizko balioak. Eta ni oso pozik nago izan duen oihartzunarekin. Zientzialari gisa beste une interesgarri batzuk bizi izan ditut, baina honek bereziki poztu nau, besteak beste, parte hartu dudalako.

 

O. J.: Benetan mugarria da aurkikuntza hori?

 

J. I. L.: Bere testuinguruan jarri behar da. Mugarri hitz potoloa da. Nik uste dut oso gertaera garrantzitsua dela zientzian, baina mugarria dela esatea ez litzateke zuzena izango. Urrats handi bat da zientzian.

 

O. J.: Bila dezagun hitza: zer garrantzi du aurkikuntza horrek?

 

J. I. L.: Beharrezko urratsa zen. Higgs bosoia aurkitu izan ez bagenu partikula elementalen mundua ulertzeko dugun modua okerra izango zen, eta teoriak birformulatu behar izango genituen. Aurkitu dugu, beraz, zuzen genbiltzan.

 

 

BIDEOA: HIGGS

 

Ia 50 urte dira Higgs bosoia aipatzen zuen teoria argitaratu zela. Higgs-en mekanismoa hiru ikertzaile-taldek garatu zuten bakoitzak bere aldetik, eta sei fisikari izan ziren egileak, Peter Higgs, tartean. 1960ko hamarkada hartan partikula elementalen masaren izaerari azalpena eman nahian zebiltzan fisikari elementalak; Fisikaren Eredu Estandarrari pieza bat falta zitzaion, antza, naturan ezagutzen diren indar guztiak bateratuko zituen teoria osatzeko.

 

2012ko uztailak 4an Higgs bosoiaren aurkikuntzaren iragarpenari begira jarri zen mundu guztia, begiak zabalik eta galdera ikurra aurpegietan. Fisikariek falta zuten pieza izan zitekeen.

 

 

O. J.: Puzzlean falta zen pieza omen da, bat dator uste zenutenarekin?

 

J. I. L.: Ez dakigu. Kitzikagarria da hau, benetan. Ikusi duguna zera da: partikula bat aurkitu dugu Higgs-a egon daitekeen eremu bakarrean, gainerako eremuak baztertuta dauzkagu eta. Arrakasta da gu guztiontzat. Orain ikusi behar dugu ea partikula hori espero genuena den, edo apurtxo bat desberdina.

 

O. J.: Galdera, hortaz: zer da Higgs-en bosoia?

 

J. I. L.: Mundua geroz eta distantzia txikiagoan behatzen dugu. Oso distantzia txikietara iritsi gara: metrotan, zero koma hamazazpi zero eta batekoa. Distantzia horretan ikusten ditugunak partikula elementalak dira. Higgs partikula elemental horietako bat da. Beste bat fotoia da (argia), beste batzuk quarkak (materia osatzen dutenak), beste batzuk ezezagunagoak dira, hala nola, w eta z. Bada, partikula elemental hori falta genuen, Higgs bosoia. Zergatik den hain garrantzizkoa Higgs-a? Bada, fisikaren eredu estandarrean funtzio berezi bat duelako. Partikula berezia da, bakarra. Egia esan, zalantza zegoen existitzen ote zen, baina existitzen da, antza. Higgs-a ez diren beste aukerak baztertuta daude.

 

 

BIDEOA: CERN

 

CERN Partikulen Fisikako laborategirik handiena da munduan. Bere jarduera partikula elementalen inguruan kokatzen da gehienbat, eta haren bihotza LHC azeleragailua da, Hadroi edo protoi Talkagailu Handia, 27 km-ko eraztun erraldoi bat, Suitzaren eta Frantziaren arteko mugan lurpean eraikia. Zalantzarik gabe, inoiz eraiki den makinarik handiena. Protoiak talkaraztea du helburu; horretarako, tunelean, kontrako noranzkoan bidaltzen dira protoi-sortak, argiaren abiaduran ia-ia. Talka horiek detektagailuetan jasotzen dira. Higgs bosoia bi detektagailutan aurkitu dute: ATLAS eta CMS.

 

 

O. J.: Nola egin zen esperimentua talkagailuan? Talka bat bilatzen zenuten.

 

J. I. L.: Hori da. Galdera litzateke zergatik eragiten ditugun partikulen arteko talkak, ezta? Imajinatu duela mila urte bizi zarela eta norbaitek erloju bat ematen dizula. “Nola ote dabil? Zerez egina ote dago?” pentsatuko zenuke. Erlojuaren barrua ikusi behar da horretarako, baina gogorra da. Hortaz, zer egingo zenuke? Indarra erabili: erlojua harri baten aurka jaurti, harri batekin “talkarazi”. Hala, malguki bat agertuko litzateke, beste bat, harri-puskak... Norbait argiagoa gerturatu eta esango lizuke: “Baina baina, bi erloju elkarrekin jo eta, horrela, zati guztiak erlojuarenak izango dira”. Horretan aritzen gara gu: partikula elementalak elkarren aurka jaurtitzen ditugu zerez eginak dauden jakiteko. Talka horretan benetan gertatzen dena materia energia bihurtzen dela da. Halako energia lortzen dugu partikula berri bat agertzen dela: Higgs bosoia. Izatez prozesua konplexuagoa da, baina horrela lortzen dugu. Horregatik behar ditugu hain energia handiko talkagailuak. Gizakiak inoiz lortu ez dituen energiak behar ditugu partikula horiek masa handia dutelako. Oso partikula gutxi lortzen ditugu, horregatik talka asko behar ditugu energia handiko talka perfektua ikusteko.

 

O. J.: Talka perfektua diozu?

 

J. I. L.: Bai, askotan talka egiten dute, energia sortzen da, eta interes gutxiko gertaerak...

 

O. J.: Edo ezagunak?

 

J. I. L.: Edo ezagunak, hor dago arazoa. Zaila da erlojuaren adibidearekin azaltzea: pieza oso berezi baten bila aritzea bezala da, talka batzuetan baino agertzen ez dena. Horregatik da hain zaila. Hainbat hitz tekniko erabiltzen dugu honetan, talka asko behar izateari argitasuna esaten diogu. Argitasun handia behar dugu Higgs partikula kopuru minimo bat lortzeko. Argitasun handia izateko protoi-sorta asko gurutzatu behar ditugu elkarren aurka, talka asko izateko. Nanosegundotik nanosegundora daude talkak, segundo bat itxarongo bagenu mila milioiko faktore bat galduko genuke. Horregatik behar dugu teknologia ultra azkarra, elektronika ultra azkarra.

 

O. J.: Zuk CERN-en egin duzu lan, parte hartu duzu bosoiaren aurkikuntzan.

 

J. I. L.: Gure taldearen lana protoien barneko quarken deskribapena izan da, teknikoki partoien distribuzioa esaten diogu: protoiaren barneko quarken momentua kalkulatzen dugu, horren bitartez iragartzen dugu talkaren ondorioz zer aterako den. Esperimentuak milaka atal ditu, eta guk CERNen behatzen duten prozesuen kalkulu teorikoetako bat egiten dugu.

 

 

BIDEOA: ASTROFISIKA

 

Paradoxikoa dirudi: direnik eta partikula txikienak ikertzeko munduko makinarik handiena eraiki behar izan da, eta urteetako, mendeetako, lana beharko da unibertsoaren sorreraren lehenengo mikrosegundoetan gertatu zena ezagutzeko. Hain zuzen ere une hartanxe sortu zen masa, Big Bang-aren ondorengo itzelezko energiako salda hartan. Energiak behera egin zuen apur bat, eta ura izozten den gisara, eremu berezi bat zabaldu zen: Higgs-en eremua. Ordura arte argiaren abiaduran mugitzen ziren partikulak moteldu egin ziren, batzuk gehiago besteak gutxiago eremu harekin zuten erlazioaren arabera, masaren arabera. Einsteinen formula ezagunenak masa eta energia erlazionatzen ditu: energia masa bilaka daiteke, eta, alderantziz, masa energia.

 

Hipotesi haren aldeko fisikariek ondorioztatu zuten Higgs-en eremua partikula jakin batzuk osatzen zutela, Higgs bosoiek. Eta bosoi horien existentzia frogatzeko esperimentu bat diseinatu zuten: bi protoiren arteko talka ia-ia argiaren abiaduran.

 

 

O. J.: Elkarrizketa osoan partikula elementalei buruz aritu izan gara, dagoen eta txikienari buruz. Zer zerikusi du horrek kosmosarekin, unibertsoarekin, handienarekin, alegia?

 

J. I. L.: Txunditzekoa da, izan ere, unibertsoaren hasierako une hartan zegoen energia handi haietara iristen ari da gizakia CERNen. Hortaz, orain ikusten ari garena unibertsoaren sorreran gertatutakoa da. Big Bang-a izan zen, tenperatura ikaragarria zen, energiak izugarri handiak, eta orduko fisika simulatzen ari gara orain. Unibertsoaren lehenengo segundo milioirenak ari gara simulatzen. Hori intelektualki ikaragarri ederra da.

 

O. J.: Eta oihartzuna...

 

J. I. L.: Oihartzuna? Ez du ez nire amonaren ez beste inoren bizitza aldatuko. Bi gauza izan behar dira kontuan: lehenengoa, Big Bang-aren ondorengo hasierako une haiek errepikatzen ari garela, eta, bigarrena, han duela sorburua unibertsoaren espantsioaren legeak, orain ere eragina duenak; hortaz, gure unibertsoaren egiturari buruz ere ari gara ikasten.

 

Ley estándar

 

O. J.: Esaten da Higgs bosoiaren aurkikuntzak Fisika berri baten leihoa irekiko lukeela.

 

J. I. L.: Fisika berri bat, harago zer dagoen jakiteko. Ez gara inoiz han izan, inoiz ez gara hain energia handitan izan. Higgs partikula hau hain arraroa da! Partikula denak erabatekoak dira... Higgs bestelakoa! Zergatik? Seguruenik Higgs-a ulertzen ez dugun zerbait delako, goragoko maila bat, partikula baten irudia hartzen duena. Uste dugu Higgs sakon ulertzeak hurrengo konplexutasun maila ulertzea ekarriko duela. Maila hori zain dugu.

 

O. J.: Fisikaren eredu estandarrari eutsiz?

 

J. I. L.: Ez, seguruenera findu egingo du. Teoria eraginkorren kontua dago hor. Begira, Newton-en legeak ez dira erabatekoak: partikula bat oso azkar badabil erlatibitatearen teoria erabili behar da. Baina horrek ez ditu Newtonen ekuazioak baztertzen. Auto bat egin behar badugu, zubi edo eraikin bat, Newtonen legeak zuzenak dira, energia-eremu horretan erabilgarriak direlako. Honetan ere berdin: eredu estandarra ez da baztertuko, aitzitik, findu egingo da etorkizunean. Minbizia tratatzeko eredu estandarra erabiltzera iristen garenean, zuzena izango da, inoiz ez da faltsua izango.

 

O. J.: Eta, orain zer? Zein da hurrengo urratsa?

 

J. I. L.: Hurrengo urratsa da ez dakigula nola eraiki makina potenteago bat, zehatzago bat, diru-kopuru bidezko batekin. Asmatu behar dugu nola egin eskuragarri unibertsoaren egitura sakonenak. Badira proposamen batzuk baina ez dago argi nola egingo dugun. Dudarik gabe sakonago ikertuko dugu kosmosetik datorkigun guztia, beste informazio-iturria hori baita. Bi informazio-iturri ditugu: kosmosa bera, garai batean energia hori izan zuen eta oraindik partikulak iristen ari zaizkigu, eta partikulak geuk sortzea. Bi ikerketa-lerro horiek abiada bizian doaz. Kosmologian proiektu pila bat daude abian, Planck martxan dago, neutrino-detektoreak... Eta partikula elementaletan fintzea dago, eta limitea ere bai. Zer egingo dugu limiteari bultza egiteko? Galdera interesgarria da. Jende asko ari da horretan pentsatzen, proposamenak egiten... baina ez dakigu. Gure bizitzatik harago ere izango da Fisika, aldi laburtxo bat biziko dugu, gura aurrekoek baino apurtxo bat gehiago jakingo dugu, eta ondorengoek baino apurtxo bat gutxiago. Unibertsoak pazientzia handia du, hamalau mila milioi urtez izan da hor guk ulertu zain... mende bat ez da ezer. Astia dago. Pena da jakin gabe hil behar izatea, baina gu garena gara.

 

O. J.: Eskerrik asko, Jose Ignacio, hurrengora arte!

 

J. I. L.: Zuei!